بررسی مسائل فقهی – حقوقی و اخلاقی «حکمرانی هوش مصنوعی»

مسئول کمیته و کارگروه‌ فقه و حقوق ستاد راهبری فناوری هوشمند حوزه‌های علمیه به بررسی و تبیین اقتضائات و مسائل فقهی – حقوقی و اخلاقی «حکمرانی هوش مصنوعی» پرداخت.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد مهری، مسئول کمیته و کارگروه‌ فقه و حقوق ستاد راهبری فناوری هوشمند حوزه‌های علمیه در نشست هم اندیشی نخبگان و فعالان هوش مصنوعی کشور با موضوع «حکمرانی هوش مصنوعی» که با حضور رئیس مرکز فضای ملی مجازی، رئیس فراکسیون هوش مصنوعی مجلس شورای اسلامی و دیگر اساتید و نخبگان این عرصه در دانشگاه شریف تهران برگزار شد، گفت: یکی از دستاوردهای نو و تازه بشر در مسیر حرکت به سمت زندگی هوشمند، ورود به عرصه ی تکنولوژی »هوش مصنوعی« است. هوش مصنوعی؛ تکنولوژی ای است که عملکردی شبیه هوش و ذهن انسان یا فراتر از انسان دارد و ماشین ها، سیستم ها و ربات ها با مجهز شدن به آن، عملکردی شبیه عملکرد انسان یا فراتر از عملکردهای انسان پیدا می کنند. این فناوری با دو نوع کارکرد انفعالی و فعال خود، می تواند به تحلیل اطلاعات بپردازد و رفتاری براساس نتیجه ی تحلیل های خود بروز دهد. این تکنولوژی در نوع اول عملکرد خود، کارکردی صرفا »وا کنش گر» دارد و با کمک برنامه های از قبل طراحی شده و با جستجو در داده های از قبل پیش بینی شده برای آن، به تحلیل آنها می پردازد و بهترین واکنش را در قبال اتفاق خارجی بر می گزیند. این تکنولوژی در نوع دوم عملکرد خود کارکردی «خودآ گاه و خلاقانه« دارد به گونه ای که علاوه بر قابلیت های نوع اول، خود دارای احساساتی شبیه احساسات انسان و نیزدارای قابلیت درک احساسات و حالت دیگران است و در عین حال میتواند بر اساس داده های از پیش ارائه شده به آن و نیز در یافت ها و ادراک خود از شرائط پیرامونی اش، فکر و ایده تولید و طراحی کند و آنرا در رفتار خود بروز دهد. صرف آ گاهی به تعریف این تکنولوژی،کافی است تا بدانیم؛ این تکنولوژی چه تأثیری بر زندگی بشر داشته و خواهد داشت و چه مسائل و موضوعات گسترده و متنوعی در ذیل آن ایجاد می شود که »فقه اسلامی» باید به دنبال یافتن پاسخ برای آنها باشد و از طرفی دیگر، از ثمرات فراوان کاربست آن در مسیر اجتهاد نیز غافل نشود.

مسئول کارگروه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی– امنیتی هوش مصنوعی ادامه داد: هدف از تشکیل این کارگروه شناخت، تبیین و حل مسائل کلان این فناوری در عرصه حکمرانی جمهوری اسلامی است که با اولویت بخشی و احصا ظرفیت ها و حل موانع پیش روی آینده کشور با تکیه بر ظرفیت جامعه علمی و پژوهشی و خلق راهکارهای سیاستی و علمی- اجرایی جهت برون رفت از موانع و ابرچالش های کشور چاره اندیشی کنیم.

وی در ادامه افزود: ما در این کارگروه باید در چهار حوزه فرهنگ، اجتماع، سیاست و مسائل امنیتی – دفاعی متمرکز شویم و هرکدام از این حوزه ها زیر شاخه هایی با عنوان کلان مسأله، مسأله و محور موضواعات در زمینه هوش مصنوعی دارند که باید احصاء و سپس تبیین و تشریح شود که هوش مصنوعی در این حوزه های چهارگانه کارکردش چیست و چگونه نقش آفرینی می کند. یعنی ما دنبال این هستیم که ببینیم هوش مصنوعی در نظام حکمرانی و تصمیم گیری کشور چه آثار و برکاتی و اِحیاناً چه پیامد و آسیب هایی دارد. بنابراین برای تحقق اهداف این کارگروه سه کار را باید انجام دهیم: ۱- شناخت این فناوری ۲- توجه عمیق و عالمانه به بنیان های فلسفی، فقهی، حقوقی و اخلاقی آن ۳- تطبیق آن با شریعت و مبانی دینی و فرهنگ ملی – محلی. یعنی پس از شناخت ابعاد و لایه‌های گوناگون فلسفی، فقهی، حقوقی و اخلاقی پدیده هوش مصنوعی و بررسی و تشریح آن با رویکرد اسلامی، آن را باید با فرهنگ و ارزش‌های دینی و ملی تطبیق داد که این مسأله چقدر با شرع مقدس مطابقت دارد و این کار حوزه های علمیه است.

مسئول کمیته و کارگروه‌ فقه و حقوق ستاد راهبری فناوری هوشمند حوزه‌های علمیه با تاکید بر ایجاد آمادگی برای مواجهه فعال با پدیده هوش مصنوعی اظهار کرد: ما باید با شناخت وضعیت موجود هوش مصنوعی و ترسیم وضعیت مطلوب آن در آینده، با ایجاد منابع دینی مورد نیاز مراکز تحقیقاتی راهبردی در تولید هوش مصنوعی برای حل مسائل فقهی، حقوقی و اخلاقی در زمینه هوش مصنوعی، بستر سازی لازم را انجام دهیم.

وی با تاکید برخلأ محتوای مرتبط با هوش مصنوعی در ایران به‌ویژه در زمینۀ مسائل اخلاقی، قوانین و مقررات و مسائل فقهی و حقوقی گفت: یکی از خلأها و چالش‌های فعلی در حوزه هوش مصنوعی، فقدان مقررات و چگونگی اجرای آن‌ها چه توسط دولت و چه در سطح فردی است. چراکه چگونگی استفاده از حجم انبوه اطلاعات شهروندان در شرایط مختلف هنوز مشخص نیست، بنابراین باید تدوین قوانین و مقررات کارآمد در این زمینه مورد توجه قرار گیرد. و خوشبختانه در کشور ما با وجود ده ها استاد و دانشجو و طلبه در رشته های مرتبط، و همچنین مراکز و مجلات مختلف، نیروی انسانی و ظرفیت های لازم برای چنین کارهایی فراهم است. فقط باید موضوع را جدی بگیریم و همت کنیم. حتی نیاز به تاسیس مرکز جدید هم نیست. می توان ظرفیت های سازمانی موجود در یکی از مراکز علمی پژوهشی حوزه یا دانشگاه را در این زمینه فعال و ساماندهی کرد.

حجت الاسلام مهری با اشاره به ضروریات و اولویت‌های حکمرانی به‌ویژه در شرایط کنونی انقلاب اسلامی است، افزود: شناخت نظام مسائل کشور به معنای کشف منظومه مسائل و فهم رابطه میان آن‌ها و شناسایی گلوگاه‌های اصلی و نقاط مداخله هوشمند، یکی از ضروریات و اولویت‌های حکمرانی به‌ویژه در شرایط کنونی انقلاب اسلامی است و در حکمرانی هوش مصنوعی با رویکرد اسلامی با ده ها نظام مسائل کلیدی روبرو هستیم از جمله: ۱- بررسی فقهی نفس تولید و گسترش فناوری ساخت رباتهای انسان نما و انتقال احساسات، ادرا کات و کارکردهای انسانی به ربات با توجه به کارکردهای مفسده برانگیز و یا منفعت ساز آن . ۲- ضوابط و حدود شرعی حا کم بر فرآیند انتقال احساسات و کارکردهای انسانی به ربات . ۳-آینده پژوهی در خصوص قابلیت های ربات های انسان نما در انجام مشاغل انسانی و اثرات مثبت و منفی آن بر فرد و جامعه و ابعاد فقهی آن. برای مثال یکی از چالش هایی که فقه در این عرصه با آن مواجه می شود این مسئله است که چه بسا در آینده با به کارگیری گسترده ربات ها در مشاغل، برای حل معضل بی هویتی شغلی افراد نوعی حق انتفاع مالکانه از ربات های کارگر برای افراد حقیقی در نظر گرفته شود، بدینگونه که دولت ها یا شرکت های خصوصی ربات ها را از افراد اجاره کنند و در قبال کار ربات ها، حقوقی را برای مالکین آنها در نظر بگیرند. اینجاست که ممکن است در تحلیل این پدیده ی اجتماعی با چالشی فقهی روبرو شویم و آن چالش، مسئله «نفی و مذمت سرمایه های باد آورده و بدون زحمت است» که از بررسی مجموع منابع اسلامی به این نتیجه می رسیم که دین مبین اسلام نسبت به این پدیده که افراد با سکون و رکود و صرفاً با دریافت اجاره انتفاع از املاک خود سرمایه کسب کنند، نظر مساعدی ندارد. و ده ها نمونه دیگر که در جای خود باید بررسی شود.

مسئول کمیته و کارگروه‌ فقه و حقوق ستاد راهبری فناوری هوشمند حوزه‌های علمیه بیان کرد: در یک گروه بندی ۲۰گانه؛ نظام مسائل هوش مصنوعی در حوزه های چهارگانه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی – دفاعی را با ده‌ها زیر شاخه احصا و ترسیم کردیم از جمله؛ مسائل فقهی – حقوقی و اخلاقی در عرصه های اجتماعی و سیاسی، پزشکی و زیستی، مالی، تجاری و معاملات، حوزه بانک و بورس، خرید و فروش و قراردادهای الکترونیکی، عرصه های قضائی و سایر مسائل فقهی مربوط به تکنولوژی هوش مصنوعی همچون:

۱- بررسی فقهی حکم مجهز شدن نیروهای نظامی جامعه ی اسلامی به ربات های جنگجو، عملاً به مقتضای مفاد آیه ی «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِباطِ الْخَیْلِ» و به دلیل لزوم حفظ دماء مسلمین

۲- بررسی فقهی تحقق یا عدم تحقق «قیام من به الکفایة» و رفع حکم وجوب کفائی جهاد از مسلمین در صورت استفاده از رباتهای جنگجو در جهاد مسلحانه

۳- ابعاد فقهی بکارگیری تکنولوژی هوش مصنوعی در عرصه ی «دفاع و جهاد سایبری» با تمرکز بر کاربردهای تکنولوژی تشخیص هوشمند ناهنجاری سایبری (Anomaly detection ) در تشخیص نفوذ سایبری

۴- راهکارهای استفاده از تکنولوژی هوش مصنوعی برای نفی سلطه ی کفار بر فضای سایبری جامعه ی اسلامی و ابعاد فقهی آن

۵- تکلیف شرعی در موارد تزاحم حکم حاکم با نتیجه ی حاصل از پردازش های هوش مصنوعی چیست؟ (با توجه به اینکه چه بسا حکم حاصل از پردازش های هوش مصنوعی أقرب به واقع باشد)

۶- حکم استفاده از سیستم ها و ربات های مجهز به تکنولوژی هوش مصنوعی برای احراز بینه شرعی در مسائل مختلف فقهی

۷- صحت یا عدم صحت شرعی جایگزینی اعتماد به حکم هوش مصنوعی بجای راه حل هایی مثل: قرعه

۸- بررسی فقهی اصل تحقق یا عدم تحقق قیام من به الکفایة» در صورت استفاده از ربات بجای انسان در موارد واجبات کفائیه

۹- بررسی ابعاد مختلف استفاده از تکنولوژی هوش مصنوعی برای تنظیم مصارف عادلانه خمس و زکات (با توجه به قدرت تکنولوژی هوش مصنوعی در پیمایش و شناسایی مصادیق مصرف خمس و زکات)

۱۰- ضوابط و راهکارهای شرعی و عملی برای جلوگیری از گسترش استفاده های لهوی و سرگرم کننده از سیستمهای مجهز به هوش مصنوعی

۱۱- پدیده ی «بازی های هوشمند»؛ ماهیت، مصادیق و ابعاد فقهی آن (با توجه به اینکه این گونه بازیها غالباً متضمن مفاسدی همچون: اعتیاد به این گونه بازیها، بیهوده و لهو لعب بودن آنها، از دست دادن سرمایه های هنگفت مادی و معنوی و… هستند و با توجه به اینکه بازی های هوشمند به دلیل امکان همیشگی آنها برای تقلب و طراحی راه هایی برای فرار از شکست، غالباً قابل شکست خوردن نیستند)

۱۲- ضوابط کلی و حدود شرعی ای که در طراحی بازیهای هوشمند باید رعایت شود.

۱۳- بررسی فقهی استفاده از تکنولوژی «دروغ سنج» در مسائل مختلف اجتماعی (معاملات ، ازدواج و… )

۱۴- بررسی فقهی و شناخت نوع عملکرد سارقانه ی سیستم های مجهز به هوش مصنوعی در سرقت های اطلاعاتی آنها از یکدیگر

۱۵- بررسی فقهی ابعاد و مصادیق مختلف سرقت اطلاعات اشخاص بوسیله ی سیستم های مجهز به هوش مصنوعی

۱۶- بررسی فقهی ابعاد و مصادیق مختلف تجسس به وسیله ی سیستم های مجهز به هوش مصنوعی.

حجت الاسلام مهری در پایان گفت: دنیای امروز دنیای «رقابت» پلتفرم‌هاست و هر کدام که قوی تر و کارآمدتر بود به طور طبیعی از سوی مخاطبان مورد استقبال قرار می گیرد و طبیعتا تاثیرات خوب و بد اخلاقی خود را خواهد داشت، بنابراین، زمان شناسی، تسریع در اقدام و مزیت سازی موجب پیشگامی و افزایش تاثیرگذاری این فناوری ها خواهد شد. بنابراین این مباحثی که امروز مطرح شد، در واقع همه اش گفتگوست؛ این ها را باید تبدیل به گفتمان کنیم. «گفتمان» با «گفتگو» فرق می کند. به جای هم به کار نبریم. اولی عمدتاً بیانگر یک نوع نگرش یا نظام فکری، عقیدتی، سیاسی، فلسفی و مانند آن است. مثل: گفتمان اسلام سیاسی در برابرگفتمان اسلام غیرسیاسی. دومی یعنی با هم حرف زدن. پس «بیا حکمرانی هوش مصنوعی را تبدیل به گفتمان کنیم»، نه فقط در حد گفتگو بماند.